Haberler gerçeği ne ölçüde yansıtıyor?

0
Rabia Güner

Haber çalışmalarında eleştirel söylem analizi yapabilmek için öncelikle söylemin ne olduğu üzerinde durulması gerekir.

Söylem Nedir?

Söylem, bir özne hakkında uzun uzadıya konuşmadır. Bir şey hakkında iletişim kurmaktır. Hararetli bir tartışma ve görüşmedir. Bu yönüyle de söylenen şey yani söz değil, söyleme şekli ve biçimidir. Teknik olarak söz söylerken kullanılan perspektif, kavramlar, dil kullanım şekli, ön kabuller, tonlama, duraklama, vurgulama dâhil olmak üzere söylemi; değişik dil ve sosyal bilim ekolünde tanımlamak mümkündür.

Kısacası söylem, ne söylendiğinin yanında, hangi ardalanla söylendi, nerede neden duruldu, o noktada neden vurgulama yapıldı gibi birçok sorgulamayı beraberinde getiren bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu anlamıyla söylem, gündelik hayatta kullandığımız dil ve dil pratiğidir. Bulunduğu sosyal, kültürel, ekonomik, siyasi, teknolojik alanlardan etkilenir. Söylem anlamda gizlidir.

En önemli özelliklerinden biri bağlamdır. Söylem bağlamdan bağımsız düşünülemez. Her olayda ve konuda bir bağlam vardır yani bir konunun öncesi, şimdisi ve sonrası bir de bunlar arasında bir bağlamı vardır. Söylem bu bağlamlar arasında meydana gelir ve bunlardan bağımsız tek bir ana odaklanmaz.

Bu yüzden de toplumsal gerçekliğin inşasında önemli bir role sahiptir. Bu da söylemin önemini ortaya koyan bir konudur.

Söylem Çözümlemesi Nasıl Yapılır?

Keşfederek bilgi elde etmeye yönelik bir analizdir. Burada pratik bir alanda dil incelenir. Anlama farklı yollarla ulaşma biçimleri gösterilir. Birçok çözümleme konusu vardır. Bizim üzerinde duracağımız ise Van Dijk’ın ‘’söylemde belirim kazanan ideojilerin çözümlemesini gerçekleştirmeyi amaçlayan haber söylemine ilişkin çözümleme’’ yöntemidir. Temelde haber metinlerinde ideolojinin nasıl yansıdığını çözümler. Özellikle şu stratejilerin kullanıldığını vurgular:

Bizim hakkımızda olumlu şeyler söyle.

Onlar hakkında olumsuz şeyler söyle.

Türkiye’de bunu haberlerde sıklıkla görmemiz mümkündür. Örneğin;

‘’Ekonomimiz çok iyi, Türkiye büyük güç, ekonomi büyümeye devam ediyor, Türkiye kıskanılan bir ülke’’

‘’Bunlar dış güçlerin oyunu, bize yapılan tüm bunlar bir saldırıdır, onlar konuşur, biz yaparız’’ gibi…

Eleştirel Söylem Çözümlemesi Nedir?

Eleştirel söylem, yukarıda verdiğim örnekleri geniş bir perspektifle sorgulamaya çalışır. Tüm metni çözümler. Metnin anlamını, ardalanını, bağlamını bu değerlendirmenin dışında tutmaz. Tüm bu söylemlerin yapısına, diline, tonuna ve vurgusuna dikkat ederek görülmeyeni görmeye çalışır. Bilinmeyeni anlamak için çabalar. Bu gerçekten böyle midir? Gerçeğin peşine düşer. Tüm bunları yaparken de haberi üretildiği ortamdan, çevreden, tarihten, siyasetten, ekonomiden, teknolojiden, kültürden ayrı düşünmez çünkü haber bunlar ile şekillenmiş ve bu alanlardan etkilenmiştir.

Eleştirel Söylem Çözümlemesi Neden Önemlidir?

Öncelikle şunu bilmek gerekir; eleştirel söylem analizi yapabilmek için öncelikle iyi bir eleştirel medya okuryazarı olabilmek şarttır. Aksi takdirde bazı anlam farkındalıkları yetersiz kalabilir.

Analizin önemi şudur; her gün karşımıza bir sürü haber gelmektedir. Bu haberlerin tüm ardalanını ve bağlamanı iyi kavramamız gerekir. Analiz edemediğimizde bir şeylerin farkına varmak kolay olmayacaktır. Bize kim, neden, nerede, bu şekilde, bu sözlerle, bu noktada ve bu anda bunu söylüyor? Eğer bu sorgulamaları yapmazsak ya da yapamazsak kandırılma ve aldatılma tehlikesiyle karşı karşıya kalabiliriz.

‘’Ekonomi her geçen gün büyüyor’’ haberini ele alalım. Gerçekten ekonomi büyüyor mu, yoksa bu güç odaklarının yanıltıcı bir stratejisi mi? Anlamak için analiz şart!

Özellikle günümüzde çoğu basın kuruluşu iktidarın tekelindedir ve iktidarın söylemlerini yeniden kurgular, yeniden inşaya hizmet eder. Bu açıdan ne kadar güvenilirdir? Tüm bu sorgulamalar, eleştirel söylemin önemini ortaya koymaktadır. Egemen güç kim, neden kadın ikinci planda, ayrımcılık nerede yapılıyor, toplumsal cinsiyet rolleri ne zaman ortaya çıkıyor, kim dayatıyor bu rolleri insanlara, bu insanların amaçları ne?

Eleştirel Söylem Çözümlemesi Nasıl Yapılır ve Nelere Dikkat Edilir?

Her şeyden önce eleştirel söylem analizi bu sorgulamalarla yapılır. Van Dijk’ın de ortaya koyduğu gibi en başta başlıklar incelenmelidir. Bunun içinde yan, ara, alt, üst gibi tüm başlıklar vardır. Neden bu başlık atıldı? Neden bu alt başlıkla desteklenme ihtiyacı duyuldu? Haber girişinde ne var? Girişte ne fazla, ne eksik? Spot neden bu kadar kısa? Spotta hangi bilgilere yer verilmiş? Neden onca fotoğraf arasında bu fotoğraf seçilmiş? Tüm bunlarla birlikte verilmek istenen mesaj ne? Olay, durum nedir? Ana olayın sunumu nasıldır? Sonuçlar kaç tanedir? Ne kadar tartışma konusu yaratılabilir? Ardalan bilgisi ve bağlam bilgisi sorgulanır. Olabilecek tüm yorumlar yapılmaya çalışılır. Haber kaynaklarına bakılır. Neden bu kaynak, güvenilir mi, birine mi hizmet ediyor, çıkar söz konusu mu, alanında uzman mı, kaynağın geçmişi, okuduğu okul… Akla gelen her nokta araştırılmalı ve en doğru bilgiye ulaşmak için mücadele edilmelidir.

Aksi takdirde kalitesiz ve ucuz yaşama, ayrımcılığa, nefrete, kine, düşmanlığa, fakirliğe, açlığa, ölüme ve her türlü kötülüğe karşı savunmasız kalabiliriz.

Gücü elinde bulunduranlar sahip oldukları kaynakların ve araçların da desteğiyle gücüne güç katarken, yerini pekiştirirken eğer bizler sorgulamazsak 8 – 17 saatleri arasında çalışmaktan öteye gidemeyebiliriz. Üstelik bu da yetmezmiş gibi geçim kaygıları gibi nedenlerle de hor görülmeye, aşağılanmaya, küçük düşürülmeye karşı koyacak gücü dahi bulamayabiliriz.

Evet, bir haber ama bir haber diye geçilebilecek bir şey değil… Neler aşılıyor bize, kodlarımıza ne yüklüyor? Ne yapıyor da biz bu kadar korkan, eleştiriden ve sorgulamadan uzak bir toplum haline geliyoruz? Neden haklarımızı yeterince savunamıyoruz ve hakkımız olanı yeterince elde edemiyoruz?

‘’Bu sene eğitime en çok yatırım yapılan seneydi’’ haberini okuyup ‘’Ne güzel bir yatırım, bak eğitime de önem veriliyor’’ mu diyoruz hiç sorgulamadan… Şimdi sorgularsak şunu görürüz çünkü eğitim kalitesi düşük, ekonomi de yeterince iyi değil… Peki, bütün bu haberler ne anlama geliyor?

Kaynakça:

Dr. Öğr. Üyesi Yoloğlu, N. Söylem Analizi, Gazetecilik Bölümü, İletişim Fakültesi

Doç. Dr. Yılmaz, R. Söylem Kavramı ve Söylem Çözümlemesi

Erbaş, H. Araştırma- Nitel Araştırma

YORUM YAZ

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz